Таниқли донишманд шоиримиз Ибройим Юсупов 1991 йилда Орол инқирозига бағишлаб ёзган шеърида:
«Табиатдан кутмангиз меҳр,
Табиатдан тортиб ол», деди.
Сўзи ёлғон, ваъдаси ширин,
Улар партбилетли хон эди.
«Мўл оқ олтин учун» деб туриб,
Жаранглатди шароб қадаҳин.
Дарё сувин чўлларга буриб,
Денгиз ташлаб кетди қирғоғин»,
деб ёзган эди.
Чиндан ҳам, айни пайтда Орол денгизи азалий қирғоқларидан 250 километр олисга кетиб, заҳарли чанг-тўзонлари билан ҳаётимизга хавф туғдирмоқда. Денгиз сатҳи орқага қайтиб, Орол фожеаси бошлангач, қорақалпоқ халқини мушкул аҳволга солган бу ҳолат «иккинчи Чернобиль» дея таърифланди. Ҳаттоки, Қорақалпоғистон халқини бошқа жойларга кўчириш масаласи кўтарила бошлаган бир пайтда мамлакатимиз мустақиллиги қўлга киритилди-ю, бу борада тўғри чора-тадбирлар кўрила бошланди.
Бир пайтлари 66 минг квадрат километр майдонни эгаллаган Орол денгизи ўрнида ҳозир кичиккина бир «кўлмак» қолган бўлиб, қуриб қолган қирғоқлардан кўтарилган тузли чанг-тўзонлар ҳаётимизга хавф солмоқда.
“Оқ соқолли Оролим, талай кунга ярадинг” деб авайлаб юрган Орол ҳозир бизни курашга чақирди. Бу курашда икки томон, икки куч, яъни бир томонда тузли тўзон, иккинчи томонда ақл-фаросат курашмоқда.
Агар, инсоният эртанги кунига хавф соладиган фожеага қарши ҳамжиҳатлик билан курашмаса, унда денгиз сатҳидан кўтарилган чанг-тўзонлар Марказий Осиёнинг бир қанча ҳудудларини туз кўрпаси билан ёпиб, тириклик дунёсига улкан зарар келтиради.
Зеро, мутахассисларнинг фикрича, асримизнинг ўттизинчи йилларига бориб, Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилояти ҳудудидаги ерларни беш сантиметрлик туз қоплайди.
Мазкур муаммо юзага келганидан буён Орол денгизи ва унинг атрофидаги экологик муҳитни сақлаб қолиш бўйича уч йўл, яъни учта стратегия вужудга келди.
Биринчиси, Оролни тўла қайта тиклаш, иккинчиси, оқибатларни юмшатиш, учинчиси, унга кўникиш. Яъни, мослаша боришдир.
Биринчи стратегияда Оролни 1960 йилдаги ҳолатига келтириш кўзланган. Бунинг учун қишлоқ хўжалиги соҳасида туб ўзгаришлар ясаш, минтақа сув заҳирасидан денгиз экологиясига мос ҳолда фойдаланиш, пахта, шолига сувдан фойдаланишни кескин камайтириш зарур. Мабодо ушбу йўл билан денгиз аввалги ҳолатига қайтарилса, атмосфера чанг-тўзонлардан тозаланиб, аҳоли саломатлиги янада яхшиланар эди.
Бу ҳудудда атроф муҳитни тиклаш нафақат Ўзбекистон, Қозоғистон, Туркманистон, шунингдек Жаҳон банки, ПРООН, ЮНЭП ва дунё ҳамжамиятига ниҳоятда катта нуфуз олиб келарди.
Буни рўёбга чиқариш учун Ўзбекистон ҳукумати пахта етиштириш режасини камайтириб, шоличилик хўжаликларини бартараф этди. Қўшни давлатлар бу стратегияга етарли эътибор қаратмади. Бунинг ўрнига, Сибирь дарёларини бу томонга буриб, Каспий денгиз сувидан фойдаланиш сингари ғоялар илгари сурилди.
Иккинчи, таъсирни юмшатиш стратегиясида денгизни 1997 йиллардаги ҳолатида ушлаб, маълум қисмларини сақлаш режалаштирилган. Яъни, бунда денгизни бутунлигича сақлаш шарт бўлмай, дельтани сақлашга аҳамият берилади. Бу бўйича Қорақалпоғистонда Жилтирбас, Судочье ва бошқа кўллар тизимини сақлаб қолиш чоралар кўрилиб, учун Амударё сувини дельтада ушлаб туриш ишлари бошланди. Қозоғистон эса Оролнинг шимолий қисмини бўлиб олиб, «Кўк Орол» денгизини вужудга келтирди. Бироқ бу билан Орол ҳудудидан кўтарилаётган чанг-тўзонлар кўлами камаймади.
Учинчи, мослашиш, яъни денгиз йўқолиб кетаётганига кўникиш стратегиясида зарарли оқибатлар билан курашиш, бироқ уни юзага келтирган сабаблар билан курашмаслик назарда тутилади. Мазкур стратегиянинг асосий камчилигини америкалик олимлар Д.Майкл, Х.Глянц қуйидагича кўрсатади: «Ҳозир, яъни 1990 йилларда Марказий Осиёнинг бир миллиондан зиёд аҳолиси Оролнинг зарарли таъсирига учраган бўлса, баъзи тадқиқотчилар ҳали нимани кўрибсизлар дея башорат қилишади». Минтақа аҳолиси XXI асрнинг биринчи ўн йилликларида 60 миллион нафарга етади. Орол фожеаси эса қишлоқ хўжалигидаги ҳосилдор ерларни яроқсиз ҳолга келтириб бораверади. Бунинг устига иқлимшуносларнинг фикрича минтақада иқлим ҳам ўзгаради. Қиш ўта совуқ бўлади, ёзда эса жазирама иссиқ кучайиб, чанг-тўзон ортиб боради. Ер ости ва қудуқ сувлари сифати ҳам ўзгаради. Шундай қилиб, кўникиш стратегиясидан фойдаланишда одамлар зарарли таъсирлардан қочолмайди» («Орол денгизи бутундунё меросига арзийдими?». Колорадо, 1997 йил) дея тасдиқлайди. Бундан йигирма бир йил муқаддам айтилган бу фикр ҳозир ўзининг ҳақиқатга яқин эканини исботламоқда.
Айтиш жоизки, Орол денгизининг зарарли оқибатларини биринчи бўлиб Қорақалпоғистон кўрди. Денгиз сатҳининг орқага қайтиб бориши сабабли бир ярим миллионга яқин юртдошларимизнинг саломатлиги ер ости ва ер усти сувларидаги, шунингдек чанг довуллар таркибидаги зарарлар таъсирига учради. Бу зарарларнинг таъсирини камайтириш учун Ўзбекистон ҳукумати дунё жамоатчилиги билан бирга бир қатор ишларни амалга оширмоқда. Айниқса, мослаштириш стратегияси бўйича кенг кўламли чора-тадбирлар рўёбга чиқарилиши натижасида халқимизнинг турмуши яхшиланмоқда. Бироқ бемор одамдан кўнгил сўраб, олма, узум олиб борган билан соғайиб кетмаслиги каби, фақат инсонпарварлик ёрдамлар билан чанг-тўзонни камайтира олмадик. Орол эса 80 минг тоннагача заҳарли тузларини атрофга сочиб, ҳатто узоқ Ҳимолай тоғларига ҳам етказди.
Орол муаммосини бартараф этиш бўйича келажакни кўра билган, халқимизни ушбу фалокатдан қутқазишда жонкуярлик қилаётган муҳтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёев мазкур масалани ечишнинг тўртинчи стратегик йўлини дунё ҳамжамиятига таклиф этиб, уни илмий жиҳатдан исботлади. Яъни, бунда Орол фалокатидан қутилиш учун денгизнинг ўзи билан яккама-якка курашиш, Халқаро Оролни қутқариш жамғармаси ҳамда дунё жамоатчилиги ёрдамида денгизнинг қуриган ҳавзасини ўсимликлар билан қоплаб, тузли тўзонни бўғиш, ҳамда ушбу ҳудудда «яшил иқтисодиёт»ни шакллантириш баробарида халқ хўжалигини ривожлантириш кўзланмоқда.
Агар ушбу ўткир ва дадил фикр дунё жамоатчилиги томонидан қўллаб-қувватланса, инсоният тарихида тафаккурнинг энг олий намунаси сифатида баҳоланиши тайин. Бу стратегия муҳтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 24 августда Туркманистоннинг Туркманбоши шаҳрида Халқаро Оролни қутқариш жамғармаси ташкилотчи давлатлар раҳбарлари Кенгаши анжуманидаги маърузасида таъкидланди.
1993 йилда ташкил этилган Халқаро Оролни қутқариш жамғармаси бир неча йиллар давомида Орол фожеаси хавфини камайтиришда қатор ижобий ишларни амалга оширди. Аммо, кейинги ўн йилда жамғарма фаолиятида узилиш рўй берди. Президентимиз ташаббуси билан ташкил этилган юқоридаги анжуман эса Оролни қутқариш масаласида катта аҳамиятга эга бўлди. Бу анжуманда Ш.Мирзиёев томонидан Орол масаласини ҳал этишнинг назарий ва илмий-амалий жиҳатдан асосланган янги стратегияси кун тартибига қўйилди. Унда фожеанинг таъсирини камайтириш учун жуда ишончли ва ноанъанавий масала кўтарилди. Бу стратегия бўйича янги илмий ютуқлар ва технологияларни қўллаб, Орол минтақасида қурғоқчиликнинг давом этишига чек қўйиш, яъни денгиз сатҳидан заҳарли чангларнинг ҳавога кўтарилишини тўхтатиш учун Оролнинг сувдан қуриб қолган ҳудудларини тўқайзорга айлантириш лозим. Бу стратегия бўйича денгиз сатҳини тўқайзорлар билан ёпиш, яъни ҳозиргача олиб борилган самарали ишлар натижасида Орол акваториясининг 700 минг гектар майдонига янги ўрмонзорлар қўшилди. Президентимиз стратегиясида 10-12 йилда Оролнинг қуриган ҳавзасини ўрмон билан тамоман ёпиб ташлаш имконияти кўрсатилган.
Бу таклиф бўйича Оролнинг соҳили тўқайзорлар билан ёпилиб, тузли тўзонларнинг йўли тўсилади ҳамда яйловлар ва чорвачиликни тизимли ривожлантириш натижасида ўн минглаб одамлар иш билан таъминланади, деган эди Президентимиз. Демак, шу ҳудуддаги 50 мингга яқин халқ фаровонликда яшайди.
Ушбу глобал стратегияни рўёбга чиқариш учун Президентимиз Оролбўйини экологик инновация ва технологиялар зонаси, деб эълон қилишни таклиф қилди. Бунинг учун барча илмий ва инновацион имкониятларни сафарбар этиш, бунга чет эллик олимларни ва инвестицияларни жалб этиш зарурлигини таъкидлади. Шунингдек, чўл шароитига чидамли ва озуқавий ўсимликларнинг навларини етиштириш бўйича минтақавий марказ ташкил этиш таклифини ўртага ташлади ва бу марказнинг келажакда илм даргоҳига айланиши имкониятларини кўрсатди.
Хўш, Президентимизнинг ушбу истиқболли таклифини амалга оширишда биз, қорақалпоғистонлик олимларнинг ўрни қандай бўлади, деган савол туғилади. Биз, олимлар қайси соҳада фаолият юритмайлик, экологик инновация ва янги технологиялар яратишда бевосита иштирок этишимиз зарур. Бу ишда республикамизнинг барча экологлари бирлашиб, илмий тадқиқотларга хориж олимлари ва инвестицияларини жалб этган ҳолда фидойилик кўрсатишимиз лозим. Яъни, бу борада бошқалардан кўра бизнинг олимларимиз кўпроқ манфаатдор бўлиши керак.
Бунинг учун энг аввало ўрмонзорлар барпо этишга кўпроқ улуш қўшишимиз лозим. Орол ҳавзасида ўсаётган саксовул, қандим, черкез каби ўсимликлар билан бир қаторда сувсизликка чидамли, чорвага юқумли ўсимликларни кўпайтириш, шунингдек, Орол ҳавзаси тупроғини ўрганиш ҳам катта аҳамиятга эга. Президентимиз стратегиясида кўрсатилганидек, Оролбўйини ривожлантиришда «Яшил иқтисодиёт» манбаларини излаш, бу ҳудудни ўзлаштиришда тўқайзорлардан ва ўсимликлардан қандай фойдаланиш, чорвачиликнинг қайси турини ташкил этиш ва ривожлантириш, ўзлаштирилган ерларда сув масаласини ҳал этиш, артезиан қудуқлар ва унга керак бўладиган энергия, яъни шамол кучларидан фойдаланиш, ҳайвонот дунёсини бойитиш ва бошқа шундай масалалар бўйича илмий тадқиқот ишларини бошлаш стратегиядаги вазифаларни амалга оширишга хизмат қилади.
Мухтасар айтганда, ушбу стратегиянинг амалга оширилиши Ўзбекистон, айниқса Қорақалпоғистон учун фаровонлик, иқбол-бахт, халқаро ҳамкорлик борасида эса улкан ютуқларни олиб келадиган тарихий воқеа бўлади.
Ж.БАЗАРБАЕВ,
академик.
